Omawiając temat genezy różnicowania i budowy człowieka oraz otaczającej go natury, powoływałem się na siostrzaną jodze filozofię sankhji. Odwoływanie się do innego systemu filozoficznego może powodować nieco zamieszania, szczególnie że wyjaśnieniu, na czym on polega, nie poświęciłem zbyt wiele miejsca. Dlatego poniżej przedstawię zarys myśli indyjskiej i opiszę, jakie miejsce zajmuje w nim joga.
Sześć darśan
Wyróżnia się sześć ortodoksyjnych systemów (szkół) filozofii hinduskiej. Darśana nie jest dokładnie tym samym, co rozumiemy pod pojęciem systemu filozoficznego na zachodzie. Darśana oznacza pogląd, wizję, doktrynę, ale też rozumienie, pojmowanie, i niekoniecznie jest całkowicie spójnym systemem logicznie wynikających z siebie twierdzeń. Jej przekaz niejednokrotnie dotyczy wglądu osiąganego na drodze doświadczenia mistycznego, będącego wynikiem kontemplacji, a przekazywanego przez nauczyciela. Celem jest wyzwolenie z niewiedzy (avidia) i osiągnięcie jedności z absolutem. Traktaty opisujące darśany powstały dość późno, jednak uważa się, że ich korzenie znajdują się w Wedach – najstarszych przekazach hinduizmu. Tych sześć szkół to: njaja, waiśeszika, mimamsa, wedanta, sankhja i joga.
Njaja – jest nauką logicznego dowodzenia i określa metodę filozoficznego badania przedmiotów i podmiotu poznania. Njaja oznacza „zbadać istotę rzeczy” przez badanie analityczne i logiczne. Njajikowie – określają ją jako środek do prawdziwego poznania duszy oraz celu życia zgodnie z prawami natury. Za jej założyciela uważa się żyjącego w między 6 a 3 wiekiem p.n.e. Gotamę. Przyjmuje się, że jest on autorem Njaja-surty.
Waiśeszika – oznacza powoływanie się na różnice. Za założyciela tego systemu uznaje się Kanadę żyjącego około 2 wieku p.n.e., jest autorem Waiśeszika-sutry. System ten dzieli wielość natury na sześć istotności: drawja (substancja, materia); guna (jakość, właściwość); karma (działalność); samanja (wspólność); wiśesza (różność); samawaja (koherentność). Ich poznanie następujące w wyniku właściwego wypełniania obowiązków prowadzi do wyzwolenia.
Mimamsa – tłumaczy się jako „roztrząsanie”. Głównym przedmiotem zainteresowań tej szkoły jest rytuał. Spełnianie rytuału rozumiane jest tu jako podstawa w poszukiwaniu prawdy i przygotowuje do niej. Spełnienie ofiary zależało w pierwszym rzędzie od poprawnego zrozumienia tekstów wedyjskich. Mimansa do dnia dzisiejszego odgrywa wielką rolę w życiu mieszkańców Indii, ponieważ modlitwa i spełnienie ofiary zapowiadają wypełnienie wszelkiego rodzaju życzeń, niezależnie od tego, czy są one duchowe (a rytuał pełni tu funkcję przygotowującego oczyszczenia), czy też dotyczą życia codziennego.
Wedanta – czyli końcowe rozważania nad Wedami, zawarte przede wszystkim w Upaniszadach. Rozproszone w nich objawienia i głębokie wglądy dotyczą przede wszystkim brahmana (bezosobowego, uniwersalnego aspektu absolutu) i atmana (osobowego, indywidualnego aspektu absolutu zwanego jaźnią) oraz stosunku ich obu do siebie wzajemnie. Najpowszechniejszym nurtem wedanty jest nauka „niedwoistości” – adwaita-wedanta. Uczy ona, że cały świat zjawisk, dusza i bóg są tym samym. Najbardziej znanym jej przedstawicielem był Śnakara, żyjący na przełomie VIII i IX wieku.
Sankhja – jego ugruntowanie przypisuje się jednemu z riszich – Kapili. Naucza on, że wszechświat powstał przez połączenie prakryti (natury) i puruszy (świadomości). Szczegóły poglądu sankhji znajdziesz we wpisie Triguna – jogiczne „oddziaływania podstawowe” i dalszych.
Joga – oznacza „jarzmo”, jedność, w znaczeniu poszukiwania, zjednoczenia z absolutem. Owo poszukiwanie w jodze jest kwestią kluczową i odnosi się do bezpośredniego zaangażowania jogina. Ponieważ w zasadzie każda droga i jakakolwiek aktywność, którą podejmujemy, aby poznać absolut, może być określona jako joga, w tradycji hinduskiej istnieją nazwy różnych dróg jogi. Najbardziej znane to: karma-joga (działanie pozbawione egoizmu); bhakti-joga (polegająca na oddaniu się miłości boga); radźa-joga (królewska joga polegająca na bezpośrednim badaniu świadomości) i zbiór praktyk wstępnych określanych jako hatha-joga; dźńana-joga (droga poznania abstrakcyjnego), a także tantryczna kundalini-joga. Ta wielość ścieżek jogi związana jest z wielością technik, jakie oferuje każda z nich. Wkraczając na ścieżkę jogi, możemy wybrać taką, która będzie zgodna z naszymi predyspozycjami, temperamentem.
Można powiedzieć, że joga niejako wchłonęła poglądy innych szkół filozoficznych. Można również praktyki związane z każdą ze szkół filozoficznych nazwać jogą. Dlatego mistrzowie, mówiąc o filozoficznych podstawach jogi, odwołują się często do rozmaitych nurtów filozofii hinduskiej.
Sześć darśan zwanych jest ortodoksyjnymi, gdyż uznają one autorytet Wed. W Indiach powstały jeszcze przynajmniej dwa nurty filozoficzne nie uznające Wed – dżinizm i buddyzm. Co ciekawe praktyki związane z tymi przekazami również określa się mianem jogi.