Joga i Ayurveda: droga do harmonii ciała

Wstęp

W kulturze zachodniej joga (yoga) zyskuje coraz większą popularność jako praktyka zapewniająca zdrowie i harmonię życia. Pozwala również otworzyć się na duchowy wymiar naszej egzystencji. Wielu z nas rozpoczynając praktykę jogi kieruje się początkowo właśnie zdrowotnymi jej aspektami, dotyczącymi ogólnej kondycji fizycznej.
Jest to jak najbardziej uprawnione, gdyż według jogi, aby osiągnąć sukces na ścieżce duchowego rozwoju konieczne jest zapewnienie ciału zdrowia, siły i zrównoważonego funkcjonowania. W wymiarze praktycznym pozycje jogi działają oczyszczająco i uzdrawiająco na całe ciało fizyczne, czego doświadczyć można w krótkim czasie po rozpoczęciu ćwiczeń. Wyraźnie obecny aspekt zdrowotny czy wręcz medyczny (choć nie jest głównym celem praktyki, co należy podkreślić) sprawił, że przez setki lat joga (yoga) ulegała silnym wpływom ze strony tradycyjnej medycyny indyjskiej przejmując wiele jej koncepcji i technik. Widoczny jest też wpływ odwrotny, tak iż obie dziedziny jawią się jako w pełni kompatybilne systemy służące ogólnemu rozwojowi człowieka.

W artykule tym mam zamiar przedstawić pewne aspekty łączące tradycyjną medycynę indyjską – Ayurvedę z Jogą.
Inspiracją do jego napisania, oprócz osobistej wewnętrznej pasji pogłębienia wiedzy i zrozumienia praktyki jogi, była lektura książki Miry Mehta „Health Through Yoga” i koncepcje w niej zawarte, za co jestem autorce niewypowiedzianie wdzięczny.

Ayurveda – tradycyjna medycyna indyjska

Ayurveda jest holistycznym, czyli całościowym systemem medycyny pochodzącym z Indii i szeroko tam praktykowanym. Słowo ayur oznacza: życie, życie codzienne; veda to: wiedza, święta nauka. Ayurveda jest to zatem – wiedza o życiu. System ten stosowany jest w Indiach od setek lat. Teksty wchodzące w skład Ayurvedy (Ćakra-samhita i Suśruta-samhita) wedle naukowców anglosaskich powstały w pierwszych dwóch wiekach po Chrystusie. W kulturze indyjskiej stanowią one część Ved, czyli kanonu nauk hinduskich obejmującego najstarsze teksty literatury Indyjskiej. Powstawały one w okresie od 2000 tysięcy lat przed Chrystusem. Wedle hindusów są to nauki święte będące objawieniem boskiej wiedzy. Przed spisaniem były one przekazywane ustnie.

Ayurveda uczy, że człowiek jest mikrokosmosem, zawiera w sobie cały wszechświat i jest nierozerwalnie związany z otaczającym go makrokosmosem. W systemie tym poglądy na pojęcia zdrowia i choroby biorą pod uwagę związek zachodzący między indywidualnością a duchem zarówno w znaczeniu osobowym, jak i uniwersalnym. To związek między materią a energią. Jest to medyczno-metafizyczna wiedza życiowa o uzdrawianiu, a jej praktykę przeznaczono do pobudzania ludzkiego szczęścia, zdrowia i twórczego rozwoju. Ayurveda skupia się na tym, jak postępować w życiu codziennym, aby ciało człowieka było zdrowe i w pełni zharmonizowane.
Wielcy nauczyciele, w tym i Iyengar, mówią, że jest ona podstawą praktyki jogi. Stosując wiedzę i techniki ayurvedy jogin utrzymuje ciało w należytym zdrowiu i kondycji, aby przez praktykę jogi skierować się ku duszy i zjednoczyć z nią.

Ayurveda oferuje wiele technik służących przywracaniu harmonii ciała, czyli technik leczniczych, jak i praktyk dnia codziennego mających utrzymać zdrowie. Jest wśród nich również praktyka pozycji jogi.

Podstawy systemu Ayurwedy

Wszystkie ciała fizyczne we wszechświecie, w tym i ciało ludzkie, składają się z pięciu elementów: ziemi, wody, ognia, wiatru (powietrza) oraz eteru (przestrzeni). Jest to pięć tzw. grubych elementów. W ciele ludzkim tych pięć elementów przejawia się w postaci tridosza czyli trzech humorów, temperamentów, zasad czy też energii czynnościowych. Każda dosza jest przejawem dwóch elementów.

Vata dosza – jest przejawem wiatru i przestrzeni.
Pitta dosza – składa się z ognia i wody.
Kapha dosza – z wody i ziemi.

Ciało fizyczne składa się z siedmiu tkanek (dathus): osocza, krwi, mięśni, tłuszczu, kości, szpiku i tkanki regenerującej oraz z trzech produktów ubocznych (odpadów– malas): moczu, fekaliów i potu. Dosas – czyli łącznie tkanki i odpady są podstawowymi składnikami ciała, obecnymi od jego uformowania do rozpadu. Ich rola podobna jest do tej, jaką spełniają korzenie drzewa, odpowiedzialne za jego rozwój, podtrzymanie funkcjonowania i obumieranie. W równowadze utrzymują zdrowie w ciele, niezrównoważone prowadzą do choroby. Tridosza rządzą wszystkimi biologicznymi, fizjologicznymi i psychologicznymi funkcjami ciała, umysłu i świadomości.

Podstawowa konstytucja każdego człowieka wyznaczona jest przy poczęciu i wynika z połączenia kombinacji pięciu elementów posiadanych przez każdego z rodziców. Podstawowa konstytucja indywidualna warunkująca strukturę ciała pozostaje niezmieniona przez całe życie, jednak możliwa jest częściowa zmiana kombinacji w odpowiedzi na zmiany warunków środowiska. Oczywiście mowa jest tutaj o warunkach zewnętrznych i wewnętrznych, na które człowiek może również samodzielnie wpływać.

Vata jest zasadą ruchu. To energia odpowiedzialna za ruch biologiczny. Dzięki niej dokonują się wszystkie zmiany w ciele. Rządzi ona oddechem, przetwarzaniem tkanek, wydzielaniem, wydalaniem, funkcjami motorycznymi, czuciowymi, popędami naturalnymi, a także uczuciami lęku, pustki i niepokoju. Z vata związane są cechy: suchy, lekki, zimny, szorstki, delikatny, ruchliwy, jasny, rozpraszający.

Osoba z konstytucją vata:

lekkiej , szczupłej budowy
szybka w działaniu
nieregularne występowanie głodu, nieuregulowane trawienie
lekki przerywany sen, nawet bezsenność
entuzjazm, wyobraźnia, żywe usposobienie
ekscytacja, zmienne nastroje
szybkie przyswajanie nowych informacji, ale i szybkie zapominanie
skłonność do popadania w przygnębienie
skłonność do zaparć
łatwo się męczy
umysłowa i fizyczna energia pojawia się w zrywach
kładzie się spać o różnych porach, opuszcza posiłki, żyje nieregularnie
podlega krótkotrwałym emocjom, o których szybko zapomina
szybko chodzi

Pitta związana jest z ogniem i gorącem. Jest to energia, która rozgrzewa ciało. Odpowiedzialna za trawienie, wchłanianie, przyswajanie, ciepło ciała, głód, postrzeganie, rozumienie, pragnienie oraz uczucia gniewu, nienawiści i zazdrości. Przymiotami pitta są: oleisty, przenikliwy, gorący, lekki, ruchliwy, płynny, gorzko pachnący.

Osoby z konstytucją pitta:

średnia budowa
średnia siła i wytrzymałość
przedsiębiorcza, lubi wyzwania
bystry intelekt
zaostrzone poczucie głodu i pragnienia, prawidłowe trawienie
skłonność do gniewu i irytacji pod wpływem gniewu
jasna lub zaczerwieniona skóra, często piegi.
awersja do słońca i upałów.
dokładna wyraźna wymowa
włosy blond, jasnobrązowe, rude lub rudawe
żyje z zegarkiem na ręku, denerwuje się każdą stratą czasu
budzi się w nocy czując gorąco i pragnienie
przejmuje panowanie nad sytuacją
zdaje sobie sprawę, że jest osobą zbyt wymagającą, sarkastyczną i krytyczną
ma zdecydowany energiczny krok

Kapha związana jest z wodą. Spaja elementy w ciele dostarczając materiału do budowy jego fizycznej struktury. Odpowiada ona za nawilżanie, natłuszczanie, gojenie, wypełnianie wolnej przestrzeni, gromadzenie, daje siłę i stabilność, przywiązanie, chciwość oraz spokój, przebaczenie, miłość i radość. Właściwościami kapha są: ciężki, powolny, zimny, oleisty, śliski, gęsty, miękki, statyczny.

Osoba z konstytucją kapha:

solidna mocna budowa, wielka siła fizyczna i wytrwałość
stały poziom energii, powolne i harmonijne działanie
osobowość spokojna, zrelaksowana, nieskora do gniewu
skóra chłodna, gładka, gruba, blada, często tłusta
powoli przyswaja informacje, lecz na długo je zapamiętuje
głęboki i długi sen
skłonność do tycia
powolne trawienie, umiarkowany apetyt
uczuciowa, tolerancyjna, wybaczająca
skłonność do zaborczości i samozadowolenia
podejmuje decyzje z namysłem
szanuje uczucia ludzi, do których czuje wyraźną sympatię
znajduje zadowolenie w jedzeniu
wdzięcznie porusza się
ma sprężysty krok

Dosze cechuje również określone rozmieszczenie w ciele. I tak:

Vata – znajduje się głównie poniżej pępka. Siedzibą vata są kolejno: jelito grube, jama brzuszna, kości, uda, skóra i uszy
Pitta – lokuje się pomiędzy sercem a pępkiem. Siedzibą pitta są: jelito cienkie, żołądek, krew, tłuszcz, gruczoły potowe, oczy i skóra.
Kapha – zlokalizowane jest głównie powyżej serca. Siedzibą kapha jest: klatka piersiowa, głowa, gardło, jama ustna, nos i zatoki

Sanskryckie słowo oznaczające ciało – śiarira wywodzi się z rdzenia oznaczającego rozbierać bądź gnić. Dlatego też ciało traktowane jest jako „to co degeneruje w każdej chwili”. Natomiast termin dosa wywodzi się z rdzenia dus oznaczającego niszczyć lub psuć się. Zaburzenie i utrata równowagi doszy następuje w wyniku nieprawidłowego odżywiania i zachowania. Powodują one także zaburzenia pozostałych substancji ciała – tkanek (dhatus) i produktów zbędnych (malas), w rezultacie powstanie procesów chorobowych. Ciało ludzkie posiada zatem wg. ayurwedy niejako wrodzoną tendencja do zaburzeń równowagi.

Uświadomienie sobie tego faktu i jego konsekwencji ma doniosłe znaczenie w naszym życiu oraz podążaniu różnymi ścieżkami rozwoju, bez względu na to, czy jest nią joga (yoga) czy jakakolwiek inna droga. Podobnie jak inne tradycje duchowe, również indyjska odkrywa przed nami nietrwałość i ułomność ciała. Pamiętać należy, że mowa jest tutaj nie tylko o ciele grubomaterialnym (fizycznym). W myśl ayurvedy i jogi, także subtelniejsze wymiary naszej egzystencji mają charakter materialny. I tak suksama śarira określa ciało indywidualne, obejmujące powłokę fizjologiczną (pranamaya kośa), psychologiczną (manomaya kośa) i intelektualną (vijnanamaya kośa). Dlatego też przy omówieniu poszczególnych humorów pojawiły się określenia odnoszące cię do sfery psychicznej jak nienawiść, miłość, gniew, radość, itp.

W myśl ayurwedy ciało nasze dąży zatem nie do harmonii, ale do dysharmonii. Proces ten jest wpisany w ludzką egzystencję i przyczynia się do odczuwanego przez nas cierpienia. Praktyka zarówno jogi, jak i ayurvedy służy natomiast spowolnieniu tego procesu tak, aby osiągnąwszy stan maksymalnej harmonii, w określonych warunkach stworzyć w sobie potencjał do wyjścia poza materię i wkroczenia w sferę ducha.

Posługując się przykładami,u osoby z nadmiarem humoru pitta, jeśli ta nierównowaga pozostanie nieuświadomiona, nie można liczyć, że w skutek naturalnej dążności ciało zharmonizuje się. Wręcz przeciwnie – nadmiar ten może powodować nie tylko choroby na poziomie ciała fizycznego, ale będzie powodował również określone zachowania i upodobania (np. co do pokarmów), które mogą pogłębiać tą dysharmonię. Dlatego gdy zbada się własną konstytucję, warto przyjrzeć się również swojemu sposobowi odżywiania pod kątem wpływu na organizm i humory. Wiedzą tą ayurweda zajmuje się bardzo szczegółowo – jedną z jej podstawowych praktyk leczniczych jest właśnie odpowiednia dieta. Ta dysharmonia może dotyczyć również naszej praktyki jogi.

W tym miejscu ważne jest, aby znać własną konstytucję ayurvedyczną. Określa ona w jakich proporcjach manifestują się w ciele dosze (humory). Aby ją wyznaczyć należy skorzystać z dostępnych w wielu publikacjach na ten temat testów lub skorzystać z porady lekarza ayurvedy.

Zrozumienie praktyki Jogi przez Ayurwedę

Zaczynając od zasad ogólnych, asany jogiczne wpływają na przejaw humorów w ciele, a przez to na jego strukturę i funkcjonowanie. Dosze zależne są od pięciu podstawowych elementów – ziemi, wody, ognia, powietrza i przestrzeni. Asany wpływają zatem również na te elementy w nas. Vata jest zasadą ruchu, natomiast pitta i kapha są nieruchome. Vata zawsze aktywizuje je wzmacniając lub osłabiając, jest przejawem przestrzeni i wiatru (powietrza). Generalnie praktyka asan wzmacnia element przestrzeni , ponieważ wydłuża mięśnie, otwiera zamknięte stawy i rozluźnia miękkie części ciała. Szczególną jest tu praktyka siavasany. W pozycji tej, gdy ustaje wszelki ruch związany z elementem wiatru humoru vata , dominującym staje się przestrzeń. Jest to jedno z kluczowych doświadczeń odczuwanych w stanie relaksu.

Pozycje stojące

Asany te zwiększają kapha w ciele poprzez wzmocnienie i budowę mięśni oraz stawów.
Pobudzają pitta przyspieszając krążenie, aktywna praca mięśni roznieca ogień pitta.
Jednocześnie stabilizują i równoważą vata. U osób z nadmiarem kapha przywracają również naturalną ruchomość ciała.

Wygięcia do tyłu

Redukują kapha usuwając lenistwo i powolność.
Wzmacniają pitta – dzięki rozciąganiu podbrzusza zwiększa się ogień trawienny, przyspieszone krążenie poprawia się też aktywność pitta w sercu.
Działając silnie na tułów, obszar klatki piersiowej i głowę pobudzają vata w tych obszarach, redukując jednocześnie kapha.

Wygięcia do przodu

Te pasywnie wykonywane pozycje wzmacniają kapha działając wychładzająco na obszar klatki piersiowej i głowę.
Łagodna stymulacja obszaru brzucha poprzez pasywne ściskanie zwiększa pitta.
Wyciszenie umysłu i ciała powoduje zmniejszenie vata.

Skręty

Zmniejszają sztywność ciała, czyli osłabiają kapha odpowiedzialną za budowanie struktury.
Silna stymulacja brzucha wzmaga pitta, wzrasta metabolizm szczególnie ten odpowiedzialny za wydalanie i oczyszczanie.
Zwiększa się ruchomość ciała stymulując vata.

Pozycje odwrócone

Przy praktyce pozycji odwróconych zwiększa się ukrwienie klatki piersiowej i mózgu, co redukuje bloki spowodowane przez kapha.
Pitta brzucha i podbrzusza aktywizowana przez vata wzmacnia trawienie, reguluje metabolizm i równowagę hormonalną.
Skierowanie energii vata z obszaru jej dominacji (miednicy i nóg) do tułowia i głowy, dzięki sile grawitacji, odbywa się w sposób bardzo subtelny. Energia vata jest równoważona przez te pozycje.

Powitania słońca i sekwencje dynamiczne

Redukują ociężałość powodowaną przez kapha
Rozniecają ogień pitta przez wzmożenie ruchu vata
Zwiększa się lekkość i szybkość ruchów, a więc stymulują vata

Pozycje podparte

Chodzi tu o pasywne wygięcia do tyłu, jak wygięcie na klocku i na krześle.

Wzmagają bezruch i wyciszenie zwiększając kapha.
Jednoczesne rozciąganie brzucha roznieca ogień trawienny pitta
W przeciwieństwie do aktywnych wygięć do tyłu, nie pobudzają, ale równoważą vata w ciele.

Jak wynika z powyższej analizy, wszystkie typy asan wzmacniają pitta w ciele (patrz też tabela).
Trzeba jednak mieć na uwadze, że owo wzmacnianie może być bardziej lub mniej subtelne Wygięcia do tyłu na przykład stymulują pitta bardzo intensywnie poprzez mocne rozciągnięcie brzucha, zaś wygięcia do przodu niezmiernie subtelnie przez delikatne ściskanie go.

	Kapha	Pita	Vata
Wygięcia do tyłu	–	+	+
Skręty	–	+	+
Powitania słońca i sekwencje dynamiczne	–	+	+
Pozycje odwrócone	–	+	=
Wygięcia do przodu	+	+	–
Pozycje stojące	+	+	=
Pozycje podparte	+	+	=

„-” – redukuje
„+” – wzmacnia
„=” – równoważy

Zagłębiając się dalej, ayurveda mówi o tym, że każdy z humorów dzieli się jeszcze na pięć rodzajów energii. Pitta dzieli się odpowiednio na:

Pacaka pitta zlokalizowana w żołądku i jelicie cienkim, odpowiedzialna za trawienie i asymilację pokarmu
Ranjaka pitta zlokalizowana we krwi podtrzymująca prawidłowe właściwości krwi i innych płynów
Sadhaka pitta umieszczona w sercu odpowiedzialna za rozprowadzanie ciepła po ciele
Alocaka pitta znajduje się w oczach i odpowiada za widzenie.
Bhrajaka pitta umieszczona w skórze.

Podobnie vatta i kapha dzielą się na pięć subtelnych energii (po szczegóły odsyłam do literatury).

Posługując się dalej tym samym przykładem: wygięcia do przodu delikatnie stymulują energię odpowiedzialną za trawienie, wchłanianie i przyswajanie pokarmu, czyli ogień trawienny pacaka pitta (jatharaagni) – ogrzewający ciało i wspomagający inne rodzaje pitta. Wygięcia do tyłu natomiast wzmacniają sadhaka pitta zlokalizowaną w sercu i odpowiedzialną za zdolność osiągania celów (wolę), inteligencję, pamięć, dumę i entuzjazm, a na poziomie fizjologicznym przyspieszenie krążenia i rozprowadzanie ciepła w ciele.

Rozróżnienie tych dwu subtelnych energii i ich działania jest bardzo ważne, bowiem prowadzi nas do wyjaśnienia ,tak istotnej w naszym klimacie, kwestii rozgrzewania i wychładzania ciała. Wygięcia do przodu, a także pozycje z grupy okrętu (navasana, ardha navasana, urdhva prasaritta padasana i warianty) rozniecają ogień trawienny ogrzewający ciało. W czasie praktyki mogą dać jednak uczucie chłodu, gdyż spowalniają krążenie (redukują sadhaka pitta). Wygięcia do tyłu natomiast rozprowadzają ciepło po ciele pobudzając sadhaka pitta dając podczas praktyki uczucie rozgrzania. Rozprowadzają jednak tylko to ciepło, które daje nam ogień trawienny. Energia ta jest zależna od pacaka pitta. Wypływa z tego wniosek, że w przypadku wychłodzenia ciała, sposobem na jego rozgrzanie jest praktyka pozycji pobudzających ogień trawienny. Natomiast nadmierna praktyka wygięć do tyłu, pomimo dawania uczucia ciepła, może prowadzić do wychłodzenia ciała. Kierowanie energii cieplnej głównie do kończyn wiąże się z jej wypromieniowaniem i utratą.

Oczywiście najlepszym rozwiązaniem jest praktyka harmonijna, obejmująca w równej mierze pozycje ogrzewające ciało i rozprowadzające je po ciele. Jednak w przypadku nadmiernego wychłodzenia można skorzystać z wiedzy ayurwedycznej w celu wyrównania działania humorów.

Jest to jeden z przykładów, jak łącząc wiedzę ayurwedy i jogi można harmonizować ciało. Nie da się omówić wszystkich rodzajów subtelnych energii ciała i ich działania oraz wpływu asan. Najlepiej rozważać konkretne przypadki.

Podsumowanie

Aby zrównoważyć w sobie humory, najlepiej dostosować praktykę jogi do własnej konstytucji kierując się prostą zasadą osłabiania i wzmacniania. Jeśli więc znasz swój typ ciała, w praktyce jogi dobieraj proporcje asan z różnych grup osłabiając te w nadmiarze i wzmacniając te w niedomiarze. Staje się to wręcz konieczne, jeśli zauważasz w sobie objawy chorobowe związane z nierównowagą humorów.

Aby zatem redukować kapha należy praktykować wygięcia do tyłu, skręty, sekwencje dynamiczne i pozycje odwrócone. Wygięcia do przodu i pozycje stojące będą wzmacniać kapha.
Wygięcia do przodu będą redukować vata. Jednak dla zrównoważenia tego humoru ważna jest również praktyka pozycji stojących, odwróconych i podpartych wygięć do tyłu. Sekwencje dynamiczne, skręty i wygięcia do tyłu będą wzmacniać vata.

Jak wspomniano wcześniej, wszystkie rodzaje asan wzmacniają pitta. Jednak jeśli objawem pitta jest przegrzanie to pozycjami, które przyczynią się do schłodzenia organizmu będą wygięcia do tyłu, szczególnie w wariantach podpartych, nie powodujących nadmiernego przyspieszenia krążenia.

Zarówno joga (yoga) jak i ayurveda (ayurveda)są naukami bardzo praktycznymi. Oprócz intelektualnej wiedzy na ten temat, aby uzyskać wymierne efekty z połączenia obu praktyk, należy poświęcić się nieustannej obserwacji życia. Inaczej wiedza ta pozostanie jałowa i nie przyniesie żadnego pożytku.

Na początku może wydawać się to trudne, jednak wystarczy każdego dnia tylko chwila refleksji nad tym co i kiedy robię oraz jak się przy tym czuję. Nie da się w jednej chwili zmienić wszystkiego. Wprowadzanie natychmiastowych zmian powoduje często, że z jednych wpadamy od razu w inne schematy postępowania. Po prostu obserwuj – jak czujesz się po praktyce jogi zależnie od tego jaka była sekwencja asan , o jakiej porze dnia, jak czułeś/aś się przed praktyką. Rozciągaj tę refleksję na inne sfery: jak czujesz się po tym co akurat zjadłeś/aś, po tym co zrobiłeś/aś, jakie emocje głównie temu towarzyszą? Nie należy wyciągać wniosków zbyt szybko. Jest tak wielka różnorodność czynników wpływających na naszą doczesną kondycję. Znaczenie może mieć nie tylko rodzaj pokarmu, pora dnia czy pora roku ale też na przykład wiek. Wszystkim tym zajmuje się również ayurveda. Z czasem zauważysz pewne tendencje zależne od działania doszy, a także wpływ praktyki jogi na humory. Wtedy właśnie można podjąć świadome działanie w celu zrównoważenia ich w sobie oraz dostosowania praktyki jogi do własnej konstytucji.

Piotr Künstler
www.yogamudra.pl

Literatura
Vasant Lad – „Ayurveda”
Mira Mehta – „Health Through Yoga”
Geeta S. Iyengar – „Yoga and Ayurveda”
Deepak Chopra – „Zdrowie bez granic”

Joga i Ayurveda – droga do harmonii ciała.